Son yılların en heyecan verici gelişmelerinden birisi kuşkusuz CRISPR teknolojisi. Açılımı Clustered Regularly Interspaced Short Palindromic Repeats olan ve gen değiştirme teknolojisi adıyla da bilinen bu buluş 2020 yılında Kimya Nobel ödülüne laik görülen Emmanuelle Charpentier ve Jennifer Doudna’nın ortak projesi.

Bilindiği üzere DNA’nın keşfi 1953’lere dayanıyor ve o yıllardan beri genetik kod üzerinde düzenleme yapılmak isteniyor. Bu açıdan CRISPR, hemen hemen her organizmada genetik kodun düzenlenmesine imkân veriyor. Üstelik daha önce geliştirilen gen düzenleme yöntemlerinden daha basit, ucuz ve kesin sonuçlara ulaşım sağlayabiliyor. Durumun ilginç tarafı ise bazı online satış sitelerinde CRISPR kitlerinin satın alınabiliyor oluşu. DIY Bacterial Gene Engineering CRISPR Kiti, sadece 169 dolara çoğu sitede satışa çıkmış durumda. Daha şimdiden böylesine erişilebilir bir hale gelen bu teknolojinin gelecekte sadece bakteri üzerinde kullanımında kalınmayıp insan embriyosu üzerinde uygulanabilme olasılığı, tedbir aldırabilecek cinsten.

Peki bu teknoloji nasıl uygulanıyor? Basitçe açıklamak gerekirse ihtiyacınız olan üç temel bileşen var: Yaymak istediğiniz gen, DNA’yı kesebilme özelliğine sahip Cas9 enzimi ve enzimin nereden kesilmesi gerektiğini tanımlayan, programlanabilir DNA dizisi CRISPR. Cas9 enzimi adeta bir moleküler makas gibi DNA’yı belirli bir konumdan kesebilme özelliğine sahip. Kılavuz RNA olarak isimlendirilen bir RNA parçası ise Cas9 enzimini kesilecek DNA noktasına yönlendirme işlevini gerçekleştiriyor. Böylece Cas9 enziminin DNA dizisini tam olarak doğru noktadan kesebilmesi sağlanıyor.

CRISPR teknolojisi tıp ve sağlık alanında; yeni ilaç geliştirme çalışmalarında, hastalıklı genlerin belirlemesinde ve tedavisinde kullanılabileceği düşünülüyor. 2019 yılında gerçekleştirilen bir araştırmada, genetik körlük görülen yetişkin sıçanların CRISPR gen terapisi uygulanarak tedavi edilebileceği gösterildi. Ayrıca gen düzenleme yöntemleri sayesinde farklı tür canlılarda insanla uyumlu organlar elde edilebileceği umuluyor.

Bunca edindiğimiz bilgi ve somut örnekler sonucunda aklımıza oldukça makul bir soru geliyor: CRISPR etik sorunlara yol açabilir mi? Öncelikle CRISPR teknolojisinin hazır kitler sayesinde kolay uygulanabilirliği denetleme sürecini zorlaştırıyor. Yöntemin tedaviden farklı amaçlarla da kullanılabileceği düşünülüyor. Sayılan bu kontrolsüz sebeplerden ötürü ülkeler CRISPR’nin kullanımı ile ilgili yasal düzenlemeler oluşturuyor. Düzenlemelerin bu kadar geç oluşturulmaya başlanması da büyük bir tezatlık çünkü CRISPR teknolojisi hayatımıza yeni girmiş bir teknoloji değil. CRISPR kitleri online platformlarda 2016 yılından beri satışta. Şu an bu teknoloji somatik hücrelere uygulanıyor ancak üreme hücrelerine uygulanırsa bu durum tehlike arz edebilir. Nedeni ise somatik hücrelerde yapılan değişikliklerin gelecek nesillere aktarılmıyor oluşu. Ancak üreme hücrelerinde bu yöntemin kullanılması uygun değil, genetik materyalde yapılan değişikliklerin sonraki nesillere aktarılmasının uzun dönemli sonuçlarını tahmin etmek oldukça zor. Ayrıca istenmeyen faktörler, örneğin DNA’nın yanlış bir bölgesinde yapılan düzenlemeler bu yöntemin güvenliği ve etik açıdan doğruluğu konusunda endişelere yol açıyor.

Hazırlayan: Ece Ayer